ΤΕΤΡΑΔΙΟΝ ΓΛΥΚΙΣΜΑΤΩΝ .... ΕΤΟΣ 1923
Αυτή η περίοδος των μεγάλων γιορτών του χρόνου, είναι μια ευκαιρία για να βρεθούν οι οικογένειες ενωμένες γύρω από τα γιορτινά τραπέζια, για να φάνε, να πιούν, να ανασύρουν αναμνήσεις... Με νοσταλγική διάθεση σήμερα, γράφω μια ανάρτηση που κινείται σε διαφορετικό στιλ από αυτό που συνηθίζω ... Παρ' όλα αυτά, πιστεύω ότι δεν παύει να έχει και σχέση με το αντικείμενο αυτού του blog, καθώς έχει να κάνει με την κληρονομιά που μας άφησε η γιαγιά Ανδρομάχη, και που δεν ήταν βέβαια υλική, αλλά αφορούσε μια στάση ζωής και μια κουλτούρα με επίκεντρο την οικογένεια, μέσα στην οποία τόσο η προετοιμασία του φαγητού, όσο και η απόλαυση του, κατείχαν σημαντική θέση.
Πριν από λίγο καιρό, ήρθε στα χέρια μου μια ταλαιπωρημένη σακούλα γεμάτη με στοιβαγμένα, πολυκαιρισμένα χαρτιά. Ήταν αυτό που θα μπορούσα να χαρακτηρίσω ως το προσωπικό αρχείο της γιαγιάς Ανδρομάχης, που κάπου είχε περιμαζέψει ο πατέρας μου μετά από τον θάνατο της και κάπου βρήκε η μητέρα μου συμμαζεύοντας τις ντουλάπες του σπιτιού. Παραδόθηκαν σ' εμένα, γιατί η μητέρα μου γνωρίζει την μανία που έχω να διατηρώ διάφορα παλιά αντικείμενα γενικώς, αλλά και ειδικότερα τα κειμήλια της οικογένειας...
Ένα μάτσο κιτρινισμένα και ταλαιπωρημένα χαρτιά, χωρίς καμιά πραγματική αξία πλέον, αλλά με ανεκτίμητη συναισθηματική αξία, για μένα τουλάχιστον, μερικά από τα οποία διαλυόντουσαν ανάμεσα στα δάχτυλα μου, ενώ οι κάποιες λίγες φωτογραφίες, δαγκεροτυπίες της εποχής, είχαν μετατραπεί σε αρνητικά... Πολλά χειρόγραφα στην τουρκική γλώσσα, γραμμένα με την παλιά αραβική γραφή, που σίγουρα αναφερόντουσαν σε τίτλους ιδιοκτησίας κτημάτων και σπιτιών (σε πολλά από αυτά υπήρχαν και οι διευκρινιστικές σημειώσεις στα ελληνικά σε μια γωνίτσα), μάρτυρες κόπων και οικονομιών ποιος ξέρει πόσων γενεών πίσω, και άλλα από τράπεζες, γραμμάτια ή αποζημιώσεις, ποιος να το ξέρει να μας πει σε τι αναφέρονται ακριβώς ... Ένα έγγραφο του 1892, από την εκκλησία στις Μέτρες, τίτλος ιδιοκτησίας εφ' όρου ζωής στο όνομα της προγιαγιάς μου, για το στασίδι που ανήκε αποκλειστικά για χρήση από την οικογένεια. Έπειτα τα ομαδικά διαβατήρια με τα οποία η οικογένεια ταξίδεψε στην Ελλάδα στο τέλος του 1922, με την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, συνέπεια της συνθήκης της Λωζάνης, γραμμένα στην ελληνική και την γαλλική γλώσσα. Η γιαγιά μου σε φωτογραφία μαζί με τον μεσαίο αδελφό και την νύφη της ... Ο προπάππος με την προγιαγιά ... Η άφιξη στην Ελλάδα. Πτολεμαϊδα. "Βασίλειον της Ελλάδος"... Μια σειρά έντυπα με καταγεγραμμένα τα περιουσιακά στοιχεία ώστε να δοθεί η ανάλογη χρηματική αποζημίωση από το Ελληνικό κράτος. Το δίπατο σπίτι στις Μέτρες, ο νερόμυλος, το κτήμα με τις οκτακόσιες καρυδιές, όπως τα ξέραμε από τις αφηγήσεις της γιαγιάς για την "πατρίδα", στην οποία δεν επέστρεψε ποτέ πια ... Το πιστοποιητικό γέννησης του παππού. Το εκλογικό του βιβλιάριο. Τα πιστοποιητικά γέννησης των παιδιών. Και αυτών που χάθηκαν πολύ νωρίς και είχε μείνει μόνο μια αμυδρή ανάμνηση μαζί με μια ξεφτισμένη πίκρα. Ο ερχομός στην Θεσσαλονίκη, τα σχέδια της πολεοδομίας από το σπίτι στο Κουλέ Καφέ. Ο πόλεμος. Και μετά πάλι η ηρεμία, αλλά και η φτώχεια και η ανασυγκρότηση. Αποδείξεις από τα δίδακτρα των παιδιών στο σχολείο. Τα απολυτήρια των παιδιών από το γυμνάσιο. Από εκεί και πέρα, φαίνεται ότι η ιστορία περνάει στα χέρια της νεότερης γενιάς, ενώ ο κύκλος κλείνει με το πιστοποιητικό θανάτου της γιαγιάς.
Ανάμεσα σε όλα αυτά τα χαρτιά, ένα πολύ ταλαιπωρημένο τετραδιάκι με σκληρό, μαδημένο, εξώφυλλο. Στην πρώτη σελίδα, με καλλιγραφικά γράμματα, και ανάμεσα σε μια συνταγή για "σύκο φυρκλασέ" (φρουϊ-γκλασέ), γράφει : "τετράδιον γλυκισμάτων της Ανδρομάχης Λ. Πολυ(ζάκη) έτος 1923 ... Φεβρου(αριος) ημέρα Παρασκευή". Το περίφημο βιβλίο συνταγών της γιαγιάς, στο οποίο συχνά αναφερόταν και πατέρας μου, και που όλοι νομίζαμε ότι είχε ξεχαστεί στο σπίτι στο Κουλέ Καφέ και είχε καταστραφεί. Ένα τετράδιο σημειώσεων με τις αγαπημένες συνταγές της εποχής, άλλες γραμμένες αναλυτικά και άλλες πολύ σύντομα. Οι δόσεις των υλικών όλες σε οκάδες και δράμια. Στις τελευταίες σελίδες καρφιτσωμένες συνταγές από κάποιο ημερολόγιο του '40, ένα απόκομμα εφημερίδας με συνταγή για "κατοχική μαγιονέζα - δηλαδή οικονομική", κάποιες συνταγές γραμμένες με διαφορετικό γραφικό χαρακτήρα και ραμμένες επάνω στο τετράδιο (που να βρουν συρραπτικό τότε...), η μια με αναφορά στην προγιαγιά μου, γραμμένη προφανώς από κάποια γνωστή της, απο την οποία την είχε ζητήσει. Και ξαφνικά άρχισαν να ζωντανεύουν μπροστά στα μάτια μου, τα γλυκά της γιαγιάς Ανδρομάχης, οι βασιλόπιτες, τα τσουρέκια, οι κουραμπιέδες, τα φοινίκια, το γλυκό φράουλα, το ρεβανί, η τριφτή μηλόπιτα, το "κέκ", η γιαουρτόπιτα ... φτιαγμένα με ξεχασμένα πλέον, μισο-τούρκικα, ονόματα υλικών, όπως το ανασόνι (γλυκάνισο), οι σταφίδες κουραντί (η μικρή μαύρη σταφίδα), το λεμόντουζου (από τα τουρκικά : το αλάτι του λεμονιού, το ξινό), η σόντα καρμπονάλη (μαγειρική σόδα), και για το άρωμα ούτε βανίλια ούτε εσάνς, αλλά το μηλοσκούπιδο και το λεμονοσκούπιδο ( τι γέλια κάναμε με τον αδελφό μου όταν ακούγαμε την γιαγιά να τα λέει έτσι τα μηλόφλουδα και τα λεμονόφλουδα...).
 |
| η γιαγιά Ανδρομάχη ζωγραφισμένη από τον γιό της Στέλιο (1960) |
Όλα τα έγγραφα τακτοποιήθηκαν μέσα σε διαφανείς θήκες και μπήκαν στην σειρά μέσα σε ένα ντοσιέ. Ποιος ξέρει, μετά από χρόνια και όταν εγώ πλέον δεν θα υπάρχω, ίσως να βρεθεί γι΄αυτά μια φιλόξενη γωνιά σε κάποια βιβλιοθήκη ενός από τα δισέγγονα της γιαγιάς Ανδρομάχης....
QUADERNO DI RICETTE DOLCI ... ANNO 1923
Durante questo periodo, delle grande feste, le famiglie si ritovano numerose in pranzi festιvi, per assagiare piatti deliziosi, brindare con vini pregiati e rinnovare le memorie famigliari... Questo post, è certo un po' diverso dal mio solito, siccome non è mia usanza parlare tanto di cose personali, irrelevanti a ricette di cucina o di pasticceria. Eppure, nel fondo, anche queste righe hanno da fare con la cucina e piuttosto con la cultura culinaria trasmessa dalla mia nonna, patrimonio prezioso al quale rincorro spesso...
Qualche mese fa, mia madre mia ha consegnato un sacchettino malridotto, contenente un ammasso di carte vetuste. Era quello che si può definire l' archivio personale della mia nonna paterna, Andromaca. Pare che mio padre l' aveva custodito dopo alla morte della nonna, e poi dimenticato. Così, un giorno che mia madre aveva deciso di metter un po' d' ordine agli armadi della casa, l' ha ritrovato, e l' ha consegnato subito a me, perchè lo sa quanto mi piacciono le cose d' antiquariato, e ancora di più se si tratta di cose della mia famiglia.
Così mi sono trovata con un fascio di carte ingiallite tra le mani, senza vero valore ormai, ma cariche di grande valore sentimentale, almeno per me. Molti di loro erano tanto logore che si sbriciolavano tra le mie dita, mentre alcune foro, dagherrotipie dell' epoca, erano invertite in negativo. Tra questi fogli, molti manoscritti scritti in lingua turca, addiritura colla vecchia scrittura araba, con firme a disegni arabeschi, che si riferivano a titoli di proprietà di case e di campi (c' era anche la nota in greco, in un angolino, che ne spiegava l' identità...), altri stampati, più formali, da varie banche turche, e chissa se si riferivano a conti correnti o a mutui ... Un manoscritto datato 1892, proveniente dalla chiesa di Metres, la città dove abitava la famiglia paterna della nonna, titolo di proprietà dello stallo famigliare, fino alla fin di vita. Due passaporti di gruppo, scritti in greco e francese, con i quali hanno viaggiato tutti i membri della famiglia, quando, verso la fine dell' anno 1922, sono stati costretti ad abbandonare la terra natale, causa l' accordo di Losanna, e venire a vivere in Grecia. L'uno dei passaporti comprende la nonna Andromaca insieme al suo secondo fratello e la nuora, mentre la foto del passaporto raffigura tutti e tre insieme. L' altro passaporto era dei suoi genitori ma la foro dei miei bisnonni è tutta guastata dal passare del tempo... Arrivo in Grecia, a Ptolemaida. Regno di Grecia ... Poi una serie di moduli statali, dove venivano dichiarati tutti i loro poderi, per poter poi essere rinsarciti dallo stato greco : la casa a due piani a Mètres (oggi chiamata Çatalca), il mulino ad acqua, il podere con gli 800 (!!) alberi di noce, così come narrava spesso la nonna che non aveva mai scordato "la patria", la quale però non ha mai più visitato in vita sua ... Il certificato di nascita del nonno. La tessera elettorale del nonno. I certificati di nascita dei figli. Anche di quelli che sono scomparsi prematuremente e non ne è rimasto che un vago amaro ricordo. L' arrivo a Salonicco. Il disegno technico della casa a Salonicco. L' avvento della guerra. Gli stenti e la fame... E dopo la guerra la serenità ma anche la povertà e la ricostruzione. Tessere di tasse scholastiche dei figli. I diplomi di scuola. E qui pare che le responsabilità passano ai mani dei più giovani e non ci sono più i documenti a fare il testimone, mentre il cerchio si chiude con una fotocopia del certificato di morte della nonna ...
Tra tutta questa cartaccia un piccolo quaderno, alla copertura dura e molto logora. Alla prima pagina con una calligrafia instabile, e tra le righe di una ricetta per fichi verdi canditi, si legge "quaderno di dolci di Andromaca L. Poli(zaki), anno 1923 ... Febr(ario), giorno venerdì". Il famoso quaderno di ricette della nonna, che mio padre spesso ne parlava e noi ne dubitavamo fortmente della sua esistenza. Un quadernino di note per le ricette alla moda di una epoca remota, altre scritte dettagliatamente, altre in brevi appunti. Tutte le dosi in okka e drammi, misure ottomane di una volta. Sulle ultime pagine, annesse con splli arruginiti, delle ricette staccate da un calendario degli anni '40, un ritagli da un giornale con la ricetta per la "maionese della guerra - cioè economica". Altre ancora scritte con grafia diversa, una addressata alla mia bisnonna, che molto probabilmente l' aveva chiesto da qualche conoscente, la quale poi l' aveva mandata con una lettera. E cosi piano piano si ravvivano le delizie preparate dalle mani operose della nonna, le quali addolcivano la nostra tenera età : le torte di San Basilio, le trecce lievitate (tsureki) di Pasqua, i kurabiè (biscotti di Natale), la marmellata di fragola, la sbrisolona alle mele, la torta allo yogurt ... preparati con ingredienti di nomi ormai scordati, derivati dalla lingua turca e oggi sotituiti di nomi greci o americani.
Tutti i documenti ritrovati sono stati messi in fogli di plastica e custoditi in un raccoglitore. Chissa se, quando io non ci sarò più, si troverà qualcuno, tra i pronipoti della nonna, ad offrirgli un cantuccio ospitale su qualche scaffale di biblioteca ...
